Gistel verwelkomt reizende tentoonstelling 'Bult in Zicht! '

Op vrijdag 4 juli 2025 streek de reizende tentoonstelling 'Bult in zicht! Middeleeuwse mottekastelen in het landschap' in Gistel neer. Het was meteen de 17de locatie van deze tournee door Oost- en West-Vlaanderen. Gedeputeerde Kelly Detavernier zorgde naast schepen Ann Bentein voor het openingwoord.

Dames en heren, beste genodigden, 

Vandaag verwelkomen we de reizende tentoonstelling ‘Bult in zicht! Middeleeuwse mottekastelen in het landschap’ in Gistel, op de 17^de halte reeds van haar tournee door de provincies West- en Oost-Vlaanderen. Bij afronding, voorlopig voorzien in het voorjaar 2026, zal de kaap van 20 locaties ruim gehaald zijn, en zal de tentoonstelling twee jaar op tour geweest zijn. 

Dat gaf de gelegenheid aan duizenden mensen om meer te leren over deze bulten in het landschap, en over het erfgoed in hun eigen omgeving. 

Maar wat zijn dat nu eigenlijk, die bulten die over heel Vlaanderen opduiken in de middeleeuwen? Net geen 1000 jaar geleden - midden 11de eeuw - werden bij ons de eerste mottekastelen gebouwd. Daarmee gaat het om één van de oudste, zo niet het oùdste, kasteeltype in Vlaanderen. Eerst enkel voor de absolute top-adel, en vanaf de 12e eeuw ook voor de lagere adel. Zo stonden er ooit wel honderden mottekastelen in Vlaanderen!

Zo'n mottekasteel bestaat uit twee hopen aarde omgeven door een houten palissade en een diepe gracht. Eén van deze 'molshopen' springt er uit in hoogte en noemen we het opperhof. Op dit opperhof stond er tijdens de middeleeuwen een houten toren. Deze was moeilijk in te nemen en dus ook belangrijk voor de verdediging van het kasteel. De lagere heuvel - het neerhof - was het kloppend hart van het dagelijkse leven. Daar werd gewoond: er was een boerenhof, men deed er aan ambacht en de kapel bood plaats voor geloof. Het is dan ook niet vreemd dat veel van onze dorpen zijn gegroeid uit zo'n neerhof en dat de burchtkapel vaak ook dienst ging doen als parochiekerk. 

Kastelen uit hout? Op een hoop aarde? Klinkt als goedkope en primitieve dingen, hoor ik u denken. Toch niet! Zo'n mottekasteel was hét statussymbool van de toenmalige adel. Niet iedereen kon zomaar een mottekasteel bouwen: je had grond nodig, bossen om hout te kappen en ook veel mankracht. De aanleg van een motte was echt een hele investering.

Onze titel is bult in zicht, maar het is echter de realiteit dat bij de meerderheid van de gekende mottes de bult helaas niet meer bewaard is. Dikwijls werden ze genivelleerd of helemaal weg geploegd toen de kastelen in onbruik raakten. Wie wil er nu ook zo’n reusachtige molshoop op zijn akker? Er zijn dus met zekerheid heel wat mottes waar aan het oppervlak weinig of niets meer van te zien is.

Er is al heel wat over gekend, en doorheen de geschiedenis deden ook allerhande verhalen de ronde over hun rol en betekenis. Maar nog nooit werd al het archeologisch onderzoek dat op deze interessante sites gebeurde, samengebracht en tegen het licht gehouden. Ook de belangrijke relatie met het landschap waar ze zijn ingepland, werd nog nooit grondig onderzocht. 

Dat gebeurde enkele jaren terug in het onderzoeksproject 'Is het gras groener aan de andere kant van de heuvel? De studie van mottekastelen vanuit landschappelijk en beheersmatig perspectief'. 

Dat archeologisch syntheseonderzoek werd financieel mogelijk gemaakt door het Agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid en werd uitgevoerd door een samenwerking van Goed in Erfgoed, GATE Archaeology en de Universiteit Gent.

Het landschap speelt in dit onderzoek een essentiële rol. Voor de bouw van de heuvels ging de kasteelheer immers steeds op zoek naar de meest strategische plek voor zijn kasteel: hij had grond nodig. En water voor de grachten. En hout om beschermende palissades op te trekken rond de motte, en om de toren mee te bouwen. 

Die toren had eigenlijk een dubbele functie: zién, maar ook gezien wórden! Van hieraf kon je alles en iedereen goed in de gaten houden, maar anderzijds was die opvallende toren ook van ver te zien en op die manier het symbool van de macht en rijkdom van de kasteelheer. Zijn mottekasteel was ook een baken in het landschap.

Als provincie vinden we het belangrijk dat wetenschappelijk onderzoek niet in een ivoren toren blijft. Om de resultaten van dit onderzoek naar het brede publiek te brengen hebben de Provincies West- en Oost-Vlaanderen samen deze reizende expo gerealiseerd, een mooie samenwerking over de provinciegrenzen heen. We zijn blij dat we vanuit de coördinerende en bovenlokale rol die de provinciebesturen hebben, dit onderzoek tot bij de mensen kunnen brengen, en dat we hen zo bewust kunnen maken van wat er zich allemaal in hun eigen omgeving bevindt. Op die manier vergroten we het draagvlak voor erfgoed. Heel fijn om dat in samenwerking te kunnen doen met alle betrokken partners, want ook de verschillende gemeentebesturen en intergemeentelijke onroerend erfgoeddiensten of IOED’s in onze provincies stapten opnieuw mee in initiatief.

Opnieuw kozen we voor een reizende tentoonstelling, die een hele reeks gemeenten kan aandoen en op die manier zoveel mogelijk mensen kan bereiken. De investering rendeert zo twintigvoudig! 

De tentoonstelling vertelt het verhaal van de mottes doorheen verschillende thema’s, met een hele hoop voorbeelden en mooie reconstructietekeningen. Het laatste paneel van de tentoonstelling is een blik vooruit. Voor welke uitdagingen staan we als erfgoedzorgers en welke mottekastelen hebben onze aandacht nodig de komende jaren? Een praktische invulling als bij een ander soort bouwkundig monument is niet eenvoudig: het is een aarden heuvel met een gracht errond. In een resem kranten- en nieuwsartikels zien we alvast een hele waaier van mogelijkheden langskomen… En misschien moeten we het niet te ver zoeken, en ze gewoon een zichtbare plek geven in onze openbare ruimte. Dan kunnen we er als gemeenschap samen van genieten en voor zorgen.

We proberen ook de jeugd bij de tentoonstelling en bij het verhaal van de mottekastelen te betrekken.  

David Vanhee, archeoloog én LEGO-master, heeft hier aan meegewerkt. Hij bouwde een mottekasteel na met LEGO blokjes, waarbij alle essentiële elementen van zo’n kasteel goed herkenbaar zijn. Hij werkte ook een handleiding vol LEGO-bouwtips uit. De kinderen en jongeren kunnen zelf aan de slag, thuis of in de expo, en met een foto van hun bouwsel deelnemen aan onze LEGO-wedstrijd. Al meer dan 200 kinderen namen deel, en in de afgelopen 7 rondes konden we al evenveel winnaars gelukkig maken met een mooie LEGO- workshop door de LEGO-master. Die gingen door op verjaardagsfeestjes thuis, in de klas op school, of gewoon met vrienden: heel mooi om te zien hoe creatief ze daar aan de slag gaan. De  inzendingen die we mochten ontvangen zijn ook allemaal pareltjes! 

Voor we de expo induiken, wil ik graag Davy Herremans van Goed in Erfgoed bedanken voor dit baanbrekende werk en het maken van deze boeiende expo. Yannick De Smet, voor de prachtige reconstructietekeningen, en natuurlijk David Vanhee voor zijn creativiteit met LEGO. Ook onze medewerkers van de provincie Oost- en West-Vlaanderen: proficiat met deze mooie verwezenlijking. 

En bedankt aan de het stadsbestuur van Gistel, de Abdij Ten Putte en alle medewerkers, om deze tentoonstelling zo’n mooi plekje te geven.  

Zo, beste aanwezigen, ik zou zeggen: Bult in zicht! 

Bekijk de tentoonstelling en geniet van een hapje en een drankje.